© Borgis - Nowa Stomatologia 3/2017, s. 148-155
*Anna Kwiatkowska, Agnieszka Mielczarek, Tomasz Gajewski
Wykorzystanie olejków eterycznych w środkach do higieny jamy ustnej
The use of essentials oils in oral hygiene products
Department of Conservative Dentistry, Medical University of Warsaw
Head of Department: Agnieszka Mielczarek, MD, PhD
Streszczenie
Utrzymanie optymalnej higieny jamy ustnej jest podstawą profilaktyki wielu schorzeń jamy ustnej. Kluczowe znaczenie w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia ma regularna mechaniczna kontrola płytki nazębnej. Celem pracy było dokonanie przeglądu piśmiennictwa dotyczącego stosowania płukanek do jamy ustnej z zawartością olejków eterycznych (OE) jako uzupełnienie domowej higieny jamy ustnej. Olejki eteryczne są dodawane do płynów antyseptycznych używanych do płukania jamy ustnej w celach profilaktycznych i leczniczych w zapaleniu dziąseł i chorobach przyzębia, a także aby zapobiegać tworzeniu się płytki nazębnej naddziąsłowej. Przeglądu piśmiennictwa dokonano w oparciu o wybrane publikacje z bazy PubMed, które ukazały się na przestrzeni ostatnich lat. Analizowane wyniki badań wskazują na fakt, że płukanki na bazie OE są bezpieczne i skuteczne w kontrolowaniu płytki nazębnej i redukcji zapalenia dziąseł. Szczególne znaczenie kliniczne mają uzyskane dane dokumentujące fakt, że płukanki docierają w trudno dostępne miejsca uzębienia, np. przestrzenie międzyzębowe. Płukanki na bazie OE skutecznie wspomagają konwencjonalne, mechaniczne metody oczyszczania zębów i stanowią bezpieczne uzupełnienie domowej higieny jamy ustnej.
Summary
The maintaining optimal oral hygiene is a essential for prevention of many oral diseases. The key role in the maintenance of good health is regular mechanical plaque control. The aim of the study was to present the review of the literature concerning the use of an essential oil-containing mouthrinses (EO) as a supplementation of home-based oral hygiene. Essential oils are added to mouthrinses and antiseptic oral liquids due to gain prophylactic and therapeutic properties which are requisite during the treatment of gingivitis and peridontal diseses or to prevent accumulation of dental plaque. PubMed database was searched for original papers published in recent years. The analysis of the obtained results of the study revealed, that mouthrinses containing EO were safe and effective for dental plaque control and reducing gingivitis. Revealed data which indicate that mouthrinses are capable of achieving areas such as interproximal spaces have a great clinical impact. The mouthrinses based on EO as an active ingredient effectively support conventional, mechanical methods of toothbrushing and are safe supplementation of home-based oral hygiene.
Biofilm bakteryjny to czynnik etiologiczny wielu schorzeń jamy ustnej. Utrzymanie optymalnej higieny jamy ustnej ma więc kluczowe znaczenie w zapobieganiu ich powstawania. Codzienne stosowanie szczotki i pasty do zębów uznaje się obecnie za podstawową metodę usuwania płytki nazębnej. Mechaniczne metody kontroli płytki odnoszą się głównie do powierzchni zębów. Drobnoustroje bytujące w jamie ustnej kolonizują jednak wiele innych powierzchni adhezyjnych, w tym błonę śluzową. Ograniczenie odkładania biofilmu w tych rejonach wymaga zastosowania dodatkowych procedur profilaktycznych. Wykazano, że użycie płukanek do jamy ustnej uzupełnia oczyszczanie zębów z użyciem szczotki i pasty i wspomaga ich działanie przeciwpróchnicowe i przeciwzapalne (1). Promowanie skojarzonych metod profilaktycznych jest szczególnie korzystne w polskiej populacji, gdyż we wszystkich grupach wiekowych obserwuje się nasilone występowanie patologii jamy ustnej. W grupie dorosłych Polaków u ponad 98% stwierdzono występowanie choroby dziąseł lub zapalenie przyzębia, a u blisko 100% próchnicę zębów (2).
Płyny do płukania są najprostszym nośnikiem środków antybakteryjnych i hamujących odkładanie płytki nazębnej. Stanowią one zazwyczaj mieszaninę substancji czynnej z wodą, alkoholem oraz z dodatkami środka powierzchniowo czynnego i substancji smakowych.
Od wielu lat w preparatach do płukania jamy ustnej wykorzystuje się związki i substancje chemiczne oraz preparaty naturalne pochodzące z roślin. Do najczęściej stosowanych substancji zaliczamy: chlorheksydynę (CHX), chlorek cetylpirydyny (CPC), delmopinol, heksetydynę, jony metali Cu2+, Sn2+ i Zn2+, triclosan, ksylitol i olejki eteryczne (OE).
Idealny środek przeciwbakteryjny powinien skutecznie eliminować bakterie odpowiedzialne za proces chorobowy, posiadać możliwie szerokie spektrum działania, nie powodować efektów ubocznych i charakteryzować się przedłużonym działaniem w jamie ustnej.
Obecnie najwszechstronniej przebadanym i najskuteczniejszym związkiem stosowanym w płukankach jest chlorheksydyna, która działa zarówno jako inhibitor płytki nazębnej, jak i niezależny czynnik przeciwzapalny. CHX posiada potencjał bakteriobójczy i bakteriostatyczny. Chlorheksydyna często traktowana jest jako standard, w odniesieniu do którego mierzy się skuteczność innych związków. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat mechanizm działania i efektywność CHX zostały obszernie udokumentowane w licznych badaniach klinicznych oraz warunkach in vitro. Związek ten wykazuje jednak szereg niepożądanych miejscowych działań ubocznych. Efekty te szczegółowo opisał w swojej pracy przeglądowej Addy (3). Wśród najczęstszych skutków ubocznych stosowania CHX należy wymienić: brązowoczarne przebarwienia zębów, przebarwienia błony śluzowej, przebarwienia języka, przebarwienia wypełnień oraz protez zębowych, zwiększone formowanie naddziąsłowego kamienia nazębnego, złuszczanie nabłonka błony śluzowej, podrażnienie błony śluzowej, zaburzenia smaku i gorzki smak w ustach. Z tych przyczyn CHX nie może być stosowana przez dłuższy okres.
W licznych badaniach klinicznych in vivo i in vitro podjęto próby oceny skuteczności antybakteryjnej innych związków, w tym olejków eterycznych. Mimo iż badania wykazały ich nieco niższą skuteczność przeciwbakteryjną w porównaniu do CHX, to w przeciwieństwie do antyseptyków z CHX płukanki zawierające olejki eteryczne nie wywołują zbyt wielu miejscowych skutków niepożądanych, nawet jeśli ich mocny, intensywny smak stanowi dyskomfort dla niektórych pacjentów (3). Część autorów uznało je więc za alternatywę dla preparatów CHX, stosowanych w celu kontroli płytki nazębnej i zapalenia dziąseł (4, 5).
OE są substancjami pozyskiwanymi z roślin, w formie mieszanin substancji lotnych o różnym składzie chemicznym.
Dotychczas zidentyfikowano około 3000 olejków eterycznych, z których 300 ma istotne znaczenie komercyjne. Wykorzystuje się je zarówno w przemyśle perfumeryjnym, jak i w medycynie, ze względu na ich właściwości antybakteryjne i przeciwzapalne (6).
Obecnie coraz szersze grono pacjentów preferuje preparaty lecznicze oparte na naturalnych składnikach roślinnych, ze względu na bezpieczeństwo ich stosowania. W przeciwieństwie do leków chemicznych, olejki eteryczne nie odkładają się w organizmie i nie inicjują powstawania toksycznych składników.
Olejki eteryczne wchodzące w skład płukanek do jamy ustnej
W preparatach do płukania jamy ustnej wykorzystywane są najczęściej cztery olejki eteryczne: miętowy, tymiankowy, eukaliptusowy i olejek wintergrinowy (ang. oil of wintergreen; naturalne źródło salicylanu metylu). Spektrum działania leczniczego OE jest bardzo szerokie i wykorzystywane w różnych dziedzinach medycyny. W stomatologii szczególnym zainteresowaniem cieszy się ich potencjał antyseptyczny i przeciwzapalny. Źródłem pozyskiwania OE są naturalne rośliny macierzyste, m.in.:
– liść mięty pieprzowej (Menthae piperitae folium) – olejek miętowy uzyskiwany w wyniku procesu destylacji liści mięty, zawiera: mentol, garbniki, flawonoidy, gorycze i fenolokwasy. Olejek działa na receptory zimna, przez co wywołuje uczucie chłodzenia na skórze i błonach śluzowych. Ma również właściwości przeciwbólowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne oraz przeciwzapalne i regeneracyjne (7, 8),
– ziele tymianku pospolitego (Thymus vulgaris) – olejek tymiankowy, zawiera m.in. tymol, który ma działanie dezynfekujące. Olejek tymiankowy stosowany zewnętrznie wywołuje działanie przeciwbólowe i przeciwświądowe,
– ziele macierzanki (Serpylli herba) – olejek eteryczny otrzymywany jest z macierzanki piaskowej (Thymus serpyllum). Jednym z jego składników jest tymol. Ziele macierzanki ma podobne właściwości jak ziele tymianku, lecz nieco słabsze, przez co jest rzadziej stosowane niż tymianek pospolity. Olejek przeznaczony jest do użytku zewnętrznego lub w postaci naparów do płukania jamy ustnej,
– eukaliptus gałkowy (Eucalyptus globulus) – olejek eukaliptusowy zawiera w swoim składzie eukaliptol. Posiada właściwości przeciwzapalne, rozkurczowe, obkurczające, odświeżające, antyseptyczne, antybakteryjne, antywirusowe i stymulujące,
– szałwia lekarska (Salvia officinalis) – wyciągi i napary z olejku szałwiowego mają działanie antyseptyczne i ściągające, hamują wzrost drobnoustrojów G-dodatnich. Olejek dzięki zawartości garbników wzmacnia także ścianki włośniczek i drobnych naczyń, zmniejszając krwawienie. Niektóre diterpeny wchodzące w jego skład działają przeciwwirusowo, co jest wykorzystywane w chorobach infekcyjnych jamy ustnej,
– golteria rozesłana (Gaultheria procumbens) – olejek wintergrinowy pozyskiwany jest w procesie destylacji. Prowadzi to do uwolnienia naturalnego salicylanu metylu – związku o wyraźnym zapachu i smaku, który posiada podobne właściwości co aspiryna. Olejek wintergrinowy wykazuje działanie lecznicze i stosowany jest jako środek antyseptyczny, przeciwzapalny, przeciwbólowy i moczopędny.
Antybakteryjny i przeciwzapalny mechanizm działania olejków eterycznych
Działanie bakteriobójcze OE wynika z ich składu, w tym zawartości frakcji lotnych (m.in. monoterpenu i fenylopropanu) i proporcji składników biologicznie czynnych (m.in. eukaliptolu, tymolu, mentolu, naturalnego salicylanu metylu, eugenolu, geraniolu, cytronelolu) (9).
Mechanizm przeciwbakteryjnego działania płukanek z OE jest wielokierunkowy. Płyny zawierające OE przenikają do głębokich warstw płytki nazębnej i w zależności od swojego stężenia niszczą ściany komórek bakteryjnych, powodują strącanie się białek komórkowych i hamują aktywność niezbędnych enzymów (10). Ten mechanizm działania powoduje destrukcję biofilmu bakteryjnego, rozluźniając i rozpuszczając jego strukturę w miejscach trudno dostępnych dla szczotki do zębów i narzędzi przeznaczonych do oczyszczania przestrzeni międzyzębowych (11-13).
Działanie przeciwzapalne OE opiera się głównie na ich aktywności przeciwutleniającej (14).
Wybrane preparaty z zawartością olejków eterycznych
Listerine®
Jednym z powszechnie stosowanych od wielu lat preparatów do płukania jamy ustnej zawierających OE jest Listerine®. Nazwa preparatu pochodzi od nazwiska twórcy, Josepha Listera. Oryginalna receptura Listerine® uwzględnia mieszankę czterech olejków eterycznych znanych ze swojej aktywności przeciwdrobnoustrojowej: olejku miętowego, eukaliptusowego, tymiankowego i wintergrinowego. Receptura ta została opracowana w 1912 roku przez Lambert Pharmaceutical Company. Pomiędzy 1912 a 2003 rokiem jej skład ulegał zmianom. W 2003 roku powstała nowa formuła preparatu, oparta na wytłoczeniu głównych związków aktywnych z każdego z olejków: mentolu, eukaliptolu, tymolu i naturalnego salicylanu metylu. Substancje te działają antybakteryjnie wobec Gram-dodatnich i Gram-ujemnych drobnoustrojów identyfikowanych w jamie ustnej oraz posiadają potencjał przeciwzapalny (6). Modyfikacja składu Listerine® miała na celu optymalizację jej efektywności. Składniki dobrano w różnych proporcjach ilościowych. W celu rozpuszczenia mieszanki fenolowych składników i uzyskania płynnej substancji jako rozpuszczalnik dodano 27% alkohol etylowy (21,6-26,9%). Opracowana została też wersja bezalkoholowa płukanki. W kolejnych próbach ustalono stężenia poszczególnych składników: 0,042% mentolu, 0,092% eukaliptolu, 0,064% tymolu i 0,06% salicylanu metylu (15). Należy zauważyć, że mieszanka olejków eterycznych była substancją ziołową, a mieszanki wyizolowanych czynnych składników nie można już nazwać tym określeniem. Dwa z czterech składników Listerine® – mentol i salicylan metylu – są bowiem syntetyzowane. W 2003 roku Amerykański Urząd ds. Rejestracji Leków (US Food and Drug Administration – FDA) uznał Listerine® jako substancję skuteczną i bezpieczną do stosowania w jamie ustnej.
Dentofresh
Dentofresh to polska płukanka do jamy ustnej, która w swoim składzie zawiera mieszankę czterech olejków eterycznych (miętowego, tymiankowego, eukaliptusowego i szałwiowego) i ich aktywnych składników (mentol, tymol, eukaliptol), fluorek sodu (0,05%) i ksylitol. W swoim składzie nie zawiera alkoholu (16).
Skuteczność płukanek z zawartością olejków eterycznych w badaniach in vitro
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
24 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
59 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
119 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 28 zł
Piśmiennictwo
1. Gunsolley JC: Clinical efficacy of antimicrobial mouthrinses. J Dent 2010; 38 (suppl. 1): S6-S10.
2. Ocena stanu zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowania w populacji polskiej w wieku 35-44 i 65-74 lat. Badania epidemiologiczne wykonane w 2013 roku w ramach programu polityki zdrowotnej „Monitorowanie stanu zdrowia jamy ustnej populacji polskiej w latach 2013-2015”, Ministerstwo Zdrowia.
3. Addy M: Oral hygiene products: potential for harm to oral and systemic health? Periodontol 2008; 48: 54-65.
4. Martin BJ, Campbell PM, Rees TD et al.: A randomized controlled trial evaluating antioxidant-essential oil gel as a treatment for gingivitis in orthodontic patients. Angle Orthod 2016; 86: 407-412.
5. Van der Weijden FA, Van Der Sluijs E, Ciancio SG et al.: Can chemical mouthwash agents achieve plaque/gingivitis control? Dent Clin North Am 2015; 59: 799-829.
6. Hammer KA, Carson CF, Riley TV: Antimicrobial activity of essential oils and other plant extracts. J Appl Microbiol 1999; 86(6): 985-990.
7. Pattnaik S, Subramanyam VR, Bapaji M, Kole CR: Antibacterial and antifungal activity of aromatic constituents of essentials oils. Microbios 1997; 83: 39-46.
8. Kędzia B, Hołderna-Kędzia E: Badanie wpływu olejków eterycznych na bakterie, grzyby i dermatofity chorobotwórcze człowieka. Post Fitoter 2007; 2: 71-77.
9. Dorman HJ, Deans SG: Antimicrobial agents from plants: Antibacterial activity of plant volatile oils. J Appl Microbiol 2000; 88(2): 308-316.
10. Knobloch K, Pauli A, Iberl B et al.: Antibacterial activity and antifungal properties of essentials oil components. J Essent Oils Res1988; 1: 119-128.
11. Foster JS, Pan PC, Kolenbrander PE: Effects of antimicrobial agents on oral biofilms in saliva-conditioned flowcells. Biofilms 2001; 1: 5-12.
12. Minah GE, DePaola LG, Overholser CD et al.: Effects of 6 months use of an antiseptic mouthrinse on plaque microflora. J Clin Periodontol 1989; 16: 347-352.
13. Walker C, Clark W, Wheeler T et al.: Evaluation of microbial shift in supragingival plaque following long-term use of an oral antiseptic mouthrinse. J Dent Res 1989; 68: 412.
14. Baratta MT, Dorman HJ, Deans SG et al.: Antimicrobial and antioxidant properties of some commercial essentials oils. Flavour Fragr J 1998; 13: 235-244.
15. FDA 2003. www.fda.gov/downloads/drugs/developmentapprovalprocess/developmentresources/over-the-counterotcdrugs/statusofotcrulemakings/ucm09081.pdf.
16. Wrzyszcz-Kowalczyk J, Herman K, Jankowska K et al.: Ocena kliniczna płukanki Dentofresh Junior dla dzieci powyżej 6. roku życia. Dent Med Probl 2012; 49(1): 40-47.
17. Pan PH, Finnegan MB, Sturdivant L et al.: Comparative antimicrobial activity of an essentials oil and an amine fluoride/stannous fluoride mouthrinse in vitro. J Clin Periodontol 1999; 26: 474-476.
18. Whitaker EJ, Pham K, Feik D et al.: Effect of an essentials oil-containing antiseptic mouthrinse on induction of platelet aggregation by oral bacteria in vitro. J Clin Periodontol 2000; 27: 370-373.
19. Kusiak A, Kędzia A, Molęda-Ciszewska B et al.: Działanie olejku z mięty pieprzowej na bakterie beztlenowe. Dent Med Probl 2010; 47(3): 334-338.
20. Pan PC, Harper S, Ricci-Nittel D et al.: In vitro evidence for efficacy of antimicrobial mouthrinses. J Dent 2010; 38 (suppl. 1): 16-20.
21. Francke AL, Smit MC, de Veer AJ et al.: Factors influencing the implementation of clinical guidelines for health care professionals: a systematic meta-review. BMC Med Inform Decis Mak 2008; 12: 38.
22. Haas AN, Wagner TP, Muniz FWMG et al.: Essential oils-containing mouthwashes for gingivitis and plaque: meta-analyses and meta-regression. J Dent 2016; 55: 7-15.
23. Stoeken JE, Paraskevas S, van der Weijden GA: The long-term effect of a mouthrinse containing Essentials oils on dental plaque and gingivitis: a systematic review. J Periodontol 2008; 78: 1218-1228.
24. Serrano J, Escibano M, Roldan S et al.: Efficacy of adjunctive anti-plaque chemical agents in managing gingivitis: a systematic review and meta-analysis. J Clin Periodontol 2015; 42 (suppl. 16): 106-138.
25. Araujo MW, Charles CA, Weinstein RB et al.: Meta-analysis of the effect of an essential oil-containing mouthrinse on gingivitis and plaque. J Am Dent Assoc 2015; 146: 610-622.
26. Neely AL: Essential oil mouthwash (EOMW) may be equivalent to chlorhexidine (CHX) for long-term control of gingival inflammation but CHX appears to perform better than EOMW in plaque control. J Evid Based Dent Pract 2012; 12 (suppl. 3): 69-72.
27. Van Leeuwen MP, Slot DE, Van der Weijden GA: Essential oils compared to chlorhexidine with respect to plaque and parameters of gingival inflammation: a systematic review. J Peridontol 2011; 82: 174-194.
28. Cortelli SC, Cortelli JR, Shang H et al.: Long-term management of plaque and gingivitis using an alcohol-free essentials oil containing mouthrinse: a 6-month randomized clinical trial. Am J Dent 2013; 26: 149-155.
29. Charles CA, Amini P, Gallob J et al.: Antiplaque and antigingivitis efficacy of an alcohol-free essentials oil containing mouthrinse: a 2-week clinical trial. Am J Dent 2012; 25: 195-198.
30. Pizzo G, Compilato D, Di Liberto B et al.: Effects of two essentials oil mouthrinses on 4-day supragingival plaque re growth: A randomized cross-over study. Am J Dent 2013; 26(3): 156-160.
31. Miranda Rda S, Marques RA, Dummel C et al.: The influence of prebrushing mouthwashes on plaque removal in children. Pediatr Dent 2014; 36: 211-215.
32. Dolińska E, Pietruska M, Paniczko A et al.: Ocena wpływu płukanek Meridol i Listerine na stan przyzębia ogólnie zdrowych osób dorosłych z przewlekłym zapaleniem przyzębia. Ann Acad Med Stetin 2007; 53 (suppl. 3): 28-33.
33. Konopka T, Chrzęszczyk D, Zawada Ł: Ocena skuteczności klinicznej płukanki Dentofresh. Dental Forum 2013; 1: 27-32.
34. Bagan JV, Vera-Sempere F, Marzal C et al.: Cytological changes in the oral mucosa after use of mouthrinse with alcohol. A prospective double-blind control study. Med Oral Patol Oral Cir Bucal 2012; 17(6): e956-e961.
35. Zamora-Perez AL, Mariaud-Schmidt RP, Fuentes-Lerma MG et al.: Increased number of micronuclei and nuclear anomalies in buccal mucosa cells from people expose to alcohol containing mouthwash. Drug Chem Toxicol 2013; 36: 255-260.
36. Ros-Llor I, Lopez-Jornet P: Cytogenetic analysis of oral mucosa cells inducted by chlorhexidine, essential oils in ethanolic solution and triclosan mouthwashes. Environ Res 2014; 132: 140-145.
37. Carlin V, Matsumoto MA, Saraiva PP et al.: Cytogenetic damage induced by mouthrinses formulations in vivo and in vitro. Clin Oral Investig 2012; 16: 813-820.
38. Hikiba H, Watanabe E, Barrett JC et al.: Ability of fourteen chemical agents used in dental practice to induce chromosome aberrations in Syrian hamster embryo cells. J Pharmacol Sci 2005; 97: 146-152.
39. Elmore JG, Horowitz RI: Oral cancer and mouthwash use: evaluation of the epidemiological evidence. Otolaryngol Head Neck Surg 1995; 113: 253-261.
40. FDA: Oral health care drug products for over-the-counter human use: tentative final monograph for oral antiseptic drug products. Fed Regist 1994; 59: 6084-6124.
41. Pereira EM, da Silva JL, Silva FF et al.: Clinical evidence of the efficacy of a mouthwash containing propolis for the control of plaque and gingivitis: a chase II study. Evid Based Complement Alternat Med 2011; 2011: 750249.
42. Berchier CE, Slot DE, Van der Weijden GA: The efficacy of 0.12% chlorhexidine mouthrinse compared with 0.2% on plaque accumulation and periodontal parameters: a systematic review. J Clin Periodontol 2010; 37: 829-839.
43. Gandini S, Negri E, Boffetta P et al.: Mouthwash and oral cancer risk quantitative meta-analysis of epidemiologic studies. Ann Agric Environ Med 2012; 19: 173-180.